प्राथमिकतामा नपरेको जलवायु परिवर्तनको मुद्दा

 

 

राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले चीनमा आयोजित बीआरलाई अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग शिखर मञ्चको राउन्ड टेबल सम्मेलनलाई सम्बोधन गर्ने क्रममा जलवायु परिवर्तनले खतराको घण्टी बजाइरहेको कुरा आयो । राष्ट्रपति भण्डारीले जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी मुद्दा अन्य अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पनि उठाएको पाइन्छ । तर, नेपालमा यो मुद्दा बहसको केन्द्र नबनेकाले सरकारको प्राथमिकतामा परेको छैन । यसको निदान वा न्यूनीकरणको बाटो के, कसरी, कहिले र कसले सुरु गर्ने भन्ने महत्वपूर्ण  प्रश्न हो ।

 

 

तथापि, विश्व परिदृश्यमा पेचिलो राजनीतिक मुद्दाका रूपमा समेत आएको जलवायु परिवर्तनको मुद्दा नेपालमा चर्चामा आएको छ । खडेरीको उत्कर्ष चैतमा दिनहँुजसो पानी परेपछि धेरैको मुखमा जलवायु परिवर्तनको अड्कलबाजी हुन थालेको छ । मानव सभ्यतामाथि नै चुनौती खडा गरेको जलवायु परिवर्तनले केही समयअघि बारा–पर्सामा ठूलो आँधीबेहरी निम्त्यायो । हिमाली जिल्लामा लामखुट्टे लाग्न थालेको समाचार पनि प्रकाशमा आइरहेका छन् ।

 

पुस–माघमै लालीगुराँस फुल्ने, पानीका मुहान सुक्ने, पानीको हाहाकार हुने, खेतीबालीमा फेरबदल आउने, यी धेरै विषय सार्वजनिक भएका छन् । पहाडी चितुवा क्रमशः हिमालतिर बसाइँ सर्दै गएको पाइएको छ । तल्लो हिमाली बेल्टमा विचरण गर्ने हिउँ चितुवा करिब ६ हजारको मिटरको कञ्चनजंघा क्षेत्रमा पुगेका छन् । जैविक तथा वानस्पतिक जीवन यसरी तहसनहस पार्ने गरी जलवायु परिवर्तन हुँदै गएको छ । शीतलहर निकै कम भएको छ । जलवायु परिवर्तनको जोखिमको हिसाबले नेपाल विश्वकै १४ स्थानमा पर्छ । हाम्रो भूमिका न्यून रहे पनि असर भने ज्यादा भएको सन्दर्भमा सबैभन्दा पहिला जलवायु परिवर्तनको कारक तत्त्व बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

 

मौसम र जलवायुमा भिन्नता हुन्छ । जलवायुमा क्षणक्षणमा हुने परिवर्तनलाई मौसम भनिन्छ भने मौसमको वर्ष दिनभरिको सालाखाला स्वरूपलाई जलवायु भनिन्छ । मौसम क्षणिक, परिवर्तनशील र आकस्मिक पनि हुन्छ । एक वर्षको जलवायुको मापनमा हजारौं मौसम पर्दछन् । जलवायु परिवर्तनको मापन लिन ३० वर्षको मौसमको अवधिलाई लिँदा केही निक्र्योल निकाल्न सकिन्छ । वायुमण्डलमा हरितगृहको मात्रा जति धेरै भयो त्यति नै पृथ्वीबाट परावर्तित ताप बढी रोकिन्छ ।

 

पृथ्वीमा तातो यसैका कारण पनि बढ्छ । वायुमण्डलमा हरितगृह ग्यासको परिणाम कम हुनु तातोको मात्रा पृथ्वीमा कम भएर जानु हो । विश्व तापमान मानव क्रियाकलापबाटै सिर्जित भएको हुन्छ । वायुको आद्र्रता बढ्ने, समुद्री सतह बढ्ने जस्ता प्रतिकूल परिवर्तनहरू यसका केही उदाहरणहरू हुन् । पृथ्वीबाट परावर्तित ऊर्जा प्रकाशका रूपमा नभई अदृश्य तापका रूपमा फर्कने भएकाले पनि वायुमण्डलमा रहेको हरितगृह ग्यासले रोकेर फेरि पृथ्वीतिरै फर्काउँछ ।

 

वायुमण्डलमा प्राकृतिक रूपमा रहेको सिरकजस्तो हरितगृह ग्यास नभएको भए पृथ्वी जिरो डिग्री सेन्टिग्रेट तापमा हुने थियो र कुनै पनि प्राणीको कल्पना गर्न पनि सकिँदैनथ्यो । तर, फेरि मानिसका क्रियाकलापले आवश्यकताभन्दा थप हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्नाले पृथ्वीलाई छिटो तताइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तरसरकारी मञ्चको चौथो मूल्यांकन प्रतिवेदनले कार्बनडाइअक्साइड, मिथेन र नाइट्रस अक्साइड जस्ता हरितगृह ग्यासको मात्रा वायुमण्डलमा बढेको स्पष्ट देखाइएको छ । यसर्थ विकास गर्ने नाममा कलकारखाना, औद्योगिकीकरण तथा वनविनाशजस्ता कारणले जलवायुमा परिवर्तन देखा परेको छ ।

 

कहाँ पु¥याएको छ असर ?

 

जलवायु परिवर्तनले न त धनी व्यक्ति वा समुदाय भन्छ, न त गरिब नै । विश्वव्यापी चुनौतीका रूपमा देखापरेको यो नेपालजस्ता विकासोन्मुख देशका लागि आफूले नगरेको कामको सजाय जस्तो हुन गएको छ । हरित ग्यास धेरै उत्सर्जन गर्ने चीनले विश्वको कूल उत्सर्जनको २२ प्रतिशत, अमेरिकाले १८ प्रतिशत र भारतले ८ प्रतिशत उत्सर्जन गर्दछ । नेपालको केवल ०.२७ प्रतिशत रहेको आँकडामा उल्लेख छ । त्यसपछिका देशमा अमेरिका, क्यानडा, रुस, जर्मनी, जापान, चीन, भारतलगायत पर्दछन् ।

 

वायुमण्डलमा प्राकृतिक रुपमा रहेको सिरकजस्तो हरितगृह ग्यास नभएको भए पृथ्वी जिरो डिग्री सेन्टिग्रेट तापमा हुने थियो र कुनै पनि प्राणीको कल्पना गर्न सकि“दैनथ्यो। तर, फेरि मानिसका क्रियाकलापले आवश्यकभन्दा थप हरितगृह ग्यास उत्सर्जन गर्नाले पृथ्वीलाई छिटो तातिइरहेको छ जलवायु परिवर्तनले जीवजन्तु तथा वनस्पतिलाई नकारात्मक असर पारिरहेको छ ।

 

लोभी मानवजातिले प्राकृतिक साधनस्रोतलाई बुद्धिमता ढंगले प्रयोग नगरी प्रतिस्पर्धामा अनावश्यक दोहन गरेकै छ । यसका कारण वातावरणमा नकारात्मक असर परिरहेको थाहा पाए पनि यसबाट आएका चुनौतीलाई व्यवस्थित गर्नु, घटाउनु र अनुकूलनको अभ्यास निकै कम भइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनले जल, जमिन, वन, कृषि, जैविक विविधता र वातावरणलाई निरन्तर नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ ।

 

नेपालका सन्दर्भमा मुख्यतः कृषि, जलस्रोत, वन, स्वास्थ्य र जैविक विविधतामा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ । नेपालको भौगर्भिक बनावट कमजोर हुनु, अधिकांश भुबनोट भिरालो र अग्लो तथा होचो हुनुले पनि जलवायुमा निकै परिवर्तन आएको पाइएको छ । अर्थतन्त्र कृषि, पर्यटन र जलसम्पदामा आधारित छ । जलवायुमा हुने परिवर्तनले यसमा ठूलो प्रभाव पारेको छ ।

 

आँधीबेहरी, बाढी, पहिलो, खडेरी, आगलागी, अनावृष्टि, खण्डवृष्टि, अतिवृष्टि र अनिकालले निकै असर गरेको छ । वार्षिक ऋतुचक्रमा पनि अनुभूतिहरूमा परिवर्तन हुन पुगेको छ । मधेसमा धान र गहुँजस्ता बालीको उत्पादनमा ह्रास तथा पहाडी क्षेत्रमा केही क्षणिक सुधार देखापरेको छ । हिउँ पग्लने, पानीको अभाव हुने, सिँचाइ, खानेपानी र जलविद्युत् सञ्चालनमा प्रभाव पर्ने, हिमताल सुक्ने, हिमताल फुट्ने आदि गम्भीर खतरा बढ्दो छ । पर्यटक लोभ्याउने सेता हिमालयमा हिउँ पग्लिने क्रम तीव्र भएको छ । हिमालय कालापत्थरमा परिणत हुन थालेको छ । यसले पर्यटन क्षेत्रमा ठूलो प्रभाव पारेको छ ।

( लेखक राजेन्द्र अर्याल)