वायु प्रदूषणले निम्त्याएको जोखिम

 

 

सन् १९७२ मा जुन ५ देखि १६ सम्म चलेको संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महासभाले जुन ५ को दिनलाई विश्व वातावरण दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा गरेअनुरूप सन् १९७३ जुन ५ देखि मनाउन थालिएको हो– विश्व वातावरण दिवस । विश्वभर तापक्रम वृद्धिका कारणले उत्पन्न समस्या र चुनौती थपिरहेको तथा जलवायु परिवर्तनको मुद्दा थप पेचिलो बन्दै गइरहेको सन्दर्भमा यो दिवसको महत्व बढ्दो छ । यस वर्ष विश्व वातावरण दिवसका लागि नेपालमा ‘स्वच्छ वायु, स्वस्थ जीवन’ भन्ने नारा तय भएको छ ।

 

राष्ट्रसङ्घले विश्वव्यापी वातावरण संरक्षणका लागि राजनीतिक र सामाजिक जागरण ल्याउने उद्देश्यले विश्व वातावरण दिवस मनाउने घोषणा गरेको हो । विश्वमा वायु प्रदूषणका कारणबाट बर्र्सेेनि ६५ लाख मानिसको ज्यान गइरहेको तथ्याङ्क विश्व स्वास्थ्य सङगठनसँग छ । नेपालमा पनि करिब ३३ हजार मानिसको मृत्यु वायु प्रदूषणबाट हुने गरेको बताइन्छ । यसमध्ये घरभित्रको वायु प्रदूषणबाट मृत्यु हुनेको सङ्ख्या अधिक रहे पनि पछिल्लो समय घरबाहिरको वायु प्रदूषण ज्यादै जोखिमपूर्ण बन्दै गएको छ ।

 

वातावरण प्रदूषणको मात्रा बढ्नुको मुख्य कारण औद्योगिकीकरण, वन विनाश र अव्यवस्थित सहरीकरणलाई मानिन्छ । साथै प्रकृतिको दोहन, इन्धनको प्रयोग पनि कारक तत्ववभित्र पर्छन् । नेपालका सन्दर्भमा खुला निर्माणकार्य, पुराना सवारीसाधनको प्रयोग, फोहोरमैलाजस्ता कारणले पनि वायु प्रदूषण बढिरहेको छ । यसको मुख्य जिम्मेवार मानिस नै हुन् र त्यसको नकारात्मक असर पनि सबैभन्दा धेरै मानिसले नै बेहोरेका छन् ।

 

स्वच्छ ऊर्जा नेपालले केही वर्षअघि गरेको एक अध्ययनले काठमाडौँका २५ लाखभन्दा बढी मानिस श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्यामा छन् । वायु, जल र ध्वनि प्रदूषणबाट दीर्घकालीन असरबारे संवेदनशील नहुँदा प्रदूषणको मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर असर देखिन थालेको वरिष्ठ मुटुरोग विशेषज्ञ डा. भगवान कोइरालाको भनाइ छ । कोइरालाका अनुसार मुटुरोगको प्रमुख कारण नै वायु प्रदूषण हो ।

 

पुराना सवारीसाधनको धूँवा, धूमपान, खाना पकाउँदा निस्कने धूँवा, कलकारखानाबाट निस्कने धूँवा, खुला रूपमा राखिएका निर्माणसामग्री, खुला निर्माणकार्य र वन विनाशका कारण प्रदूषित वातावरणले बिरामी बढिरहेका छन् । धूँवामा मिसिएका नाइट्रोजन अक्साइड, कार्बनमोनोअक्साइड र सल्फरअक्साइडजस्ता विषाक्त रसायन श्वासनली हुँदै फोक्सो र मुटुमा पुग्छन् ।

 

यी रसायन रक्तनली हुँदै शरीरका विभिन्न भागमा पुगे स्नायु, मानसिक रोग, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी सङ्क्रमणका साथै आँखा र छालाको एलर्जीका रोग बढ्छ । वायु प्रदूषणको वृद्धिसँगै नयाँ रोग चिकेनगुनिया, स्क्रब टाइफस, डेङ्गु र बर्डफ्लुजस्ता प्रकोप देखापरेका छन् भने सुगर, फोक्सोको समस्या, मिर्गौला, दम, उच्च रक्तचाप, रुघाखोकी, ज्वरो र झाडापखालाजस्ता रोग काठमाडौँ उपत्यकामा वृद्धि भइरहेको पाइन्छ ।

 

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार विश्वमा ६० प्रतिशत मृत्युका कारण नसर्ने रोग हो । नसर्ने रोगबाट मृत्यु हुनेमा २२ प्रतिशत मुटुरोग, १३ प्रतिशत श्वासप्रश्वासको सङ्क्रमण, आठ प्रतिशत क्यान्सर र २२ प्रतिशत समयअगावै जन्मिने शिशु र १४ प्रतिशत अन्य नसर्ने रोग भएको सङ्गठनको तथ्याङ्कले देखाएको छ । विश्व बैङ्कले सन् २०१८ मा नेपालमा गरेको एक अध्ययनले नेपालमा मृत्यु हुने कारणमध्ये वायु प्रदूषण चौथो कारण बताएको छ ।

 

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी समस्याका कारण सन् २०३० र २०५० को अवधिमा प्रतिवर्ष साढे दुई लाख मानिसको मृत्यु हुने प्रक्षेपण गरेको छ भने ल्यान्सेट मेडिकल जर्लनमा प्रकाशित जलवायु र स्वास्थ्यसम्बन्धी अनुसन्धानले बढ्दो तापक्रमले डढेलो फैलने, उत्पादनमा ह्रास आउने, सङ्क्रमित रोग बढ्ने गर्दा मानव स्वास्थ्यमा ठूलो मूल्य चुकाउनुपर्ने जनाइएको छ । तसर्थ, पृथ्वी र हाम्रो स्वास्थ्य सम्भावित विनाशकारी अवसरबाट जोगाउन अहिलेदेखि नै महत्वपूर्ण कदम चाल्न जरुरी छ ।

 

नेपालमा विशेषगरी वायु प्रदूषणका कारण कलकारखानाका मजदुर, सडक र सडकछेउछाउ व्यापार व्यवसाय गर्ने सडक, इँटाभट्टाका मजदुर, दीर्घरोगी, गर्भवती महिला, बालबालिका बढी जोखिममा परेका छन् । प्रदूषित हावामा फेरिने प्रत्येक श्वास जोखिमपूर्ण रहेको वरिष्ठ छातीरोग विशेषज्ञ डाक्टर दीर्घसिंह बमका अनुसार प्रदूषित वायु हाम्रो शरीरले लिँदा तत्काल असर देखिँदैन । जसले गर्दा मानिसले संवेदनशील बन्दैनन् तर यसले बिस्तारै असर पु¥याउँछ र विभिन्न रोगहरू निम्त्याउँछ ।

 

राजधानी उपत्यका दक्षिण एसियाकै बढी प्रदूषण भएको सहरमा ठहरिएको छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन तोकेको मापदण्डभन्दा बीस गुणाभन्दा बढी प्रदूषण काठमाडौँमा रहेको दक्षिण एसियामा वायु प्रदूषणसम्बन्धी काम गरिरहेको सेन्टर फर साइन्स एन्ड इन्भारोमेन्ट (सीएसई) ले केही समयअघि सार्वजनिक गरेको अध्ययनले देखाएको छ । यो प्रदूषण पछिल्ला दिनमा झन् बढेको छ ।

 

डिजेलबाट चल्ने कारखाना, २० वर्ष पुराना सवारीको प्रयोग, सिमेन्ट उद्योग खुला रूपमा सञ्चालनमा रहेका क्रसर र सिमेन्ट उद्योग, खुला रूपमा भइरहेको निर्माण, फोहोरमैला, धुलो, धूँवा, वन विनाश र डढेलोले प्रदूषण बढाउनुका साथै चुरे चारकोसे झाडी, डढेलो नियन्त्रण र न्यूनीकरणजस्ता विषय पनि सम्बोधन हुनु आवश्यक छ । यसका लागि सरकारले नीति बनाउने र बनाएको ऐन नियम र नीतिलाई कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्नुको विकल्प छैन ।

 

स्वच्छ वातावरणमा बाँच्न पाउने नागरिकको नैसर्गिक अधिकार हो । विश्वव्यापी रूपमा विभिन्न घोषणापत्र, महासन्धिहरूमा नेपालले जनाएको सहमति र गरेको प्रतिबद्धताहरूमा स्वस्थ जीवनको अधिकारको प्रत्याभूत गराउनु र वातावरण संरक्षणप्रति राज्यको दायित्व भएको प्रस्ट्याइएको छ । वर्तमान संविधानको धारा ३० मा स्वच्छ वातावरणको हकसम्बन्धी व्यवस्थालाई मौलिक हकका रूपमा उल्लेख गरिएको छ ।
स्वस्थ जीवनका लागि स्वच्छ वातावरणको आवश्यकता पर्छ ।

 

वातावरणले मानिसको जन्मने, हुर्कने व्यक्तित्व विकासमा समेत प्रभाव पार्छ । हाम्रा प्रकृतिले दिएका अनुपम उपहार, प्राकृतिक स्रोतहरू नदीनाला, हिमाल, पहाड, वायुमण्डल, वनस्पति, जीवजन्तुलगायत मानवीय क्रियाकलाप तथा मानवद्वारा सिर्जित र निर्मित विभिन्न प्रणालीको समष्टिगत रूप नै वातावरण हुँदा यसको संरक्षणका लागि प्रत्येक नागरिकको पनि दायित्व हुन आउँछ । स्वच्छ वातावरणविना मानिसको आर्थिक, साँस्कृतिक र सामाजिक जीवनले निरन्तरता पाउन सक्दैन ।

 

राज्यले वातावरण संरक्षणका लागि विभिन्न ऐन, कानुन र नीति नियम बनाएको छ । यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन एवम् यससम्बन्धी चेतना फैलाउने कार्यमा सरकारले सरोकारवालासँग सहकार्य गर्नुपर्छ । त्यसैगरी, प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि नागरिक तहबाट दबाब दिन र समुदायलाई यससम्बन्धी जागृत बनाउन जरुरी देखिन्छ ।

 

वातावरणीय र पर्यावरणीय मुद्दा र यसका असरका विषयमा समाजमा जनचेतना फैलाउन, बहस गर्न र चासो जागृत गर्न सामूहिक प्रयास हुनु जरुरी छ । स्थानीय प्रदेशसहित तीनै तहका सरकार यससम्बन्धी नीतिगत र योजनाबद्ध तयारीका साथ अघि बढ्नुपर्छ ।
नेपाल अहिले दुई अङ्कीय आर्थिक वृद्धिको लक्ष्यका साथ अगाडि बढिरहेको छ । “समृद्ध नेपाल सुखी नेपाली” को राष्ट्रिय सङ्कल्प पूरा गर्न र आर्थिक वृद्धिका लागि यो लक्ष्य प्राप्ति गर्न वातावरण प्रदूषण एउटा साझा चुनौतीका रूपमा देखापर्दै छ ।

 

तसर्थ, समयमै वातावरण संरक्षणमा हामी सबैले उत्तिकै जिम्मेवार भएर सोच्न र तदनुकूल कदम चाल्न जरुरी छ । विश्व वातावरण दिवसका सन्दर्भमा सामाजिक, साँस्कृतिक र आर्थिक परिवेशका साथै पर्यावरणीय सन्तुलनलाई समेत ख्याल गरी विकास निर्माणकार्य अघि बढाउनु अहिलेको आवश्यकता हो । विश्व वातावरण दिवसलाई केवल औपचारिक कार्यक्रममा मात्र सीमित नराखी वर्षभरि परिणाममुखी र प्रभावकारी ढङ्गले सामाजिक जागरणका साथ काम गर्न सके सार्थक र अर्थपूर्ण रहनेछ ।

राजेन्द्र अर्याल (लेखक पत्रकार हुनुहुन्छ । )